Szpotawość kolan należy do zaburzeń osi kończyn dolnych. Polega na nieprawidłowym ustawieniu kości udowej względem rzepki i podudzia oraz nadmiernym odchyleniu bocznym kości piszczelowej względem umownej linii przebiegającej przez środek ciała. Podobnie jak w przypadku koślawości stawów kolanowych, również w tym przypadku możemy mówić o fizjologicznej szpotawości kolan. Utrzymuje się ona do pewnego wieku, a po jego przekroczeniu staje się już wadą postawy. Jak rozpoznać szpotawość kolana i jakie objawy mogą odczuwać osoby, których dotyczy?
Spis treści
Szpotawość kolana – na czym polega i jak ją rozpoznać?
Prawidłowe funkcjonowanie kończyny dolnej wyznacza ustawienie jej poszczególnych segmentów. Linia środkowa przebiegająca przez środek ciała łączy środkowe punkty wszystkich stawów nogi, a więc biodrowego, kolanowego i skokowego. Jeśli punkty te znajdują się w linii prostej, możemy mówić o właściwej stabilizacji dolnej części ciała oraz wydajnej aktywności lokomocyjnej (chodzenie, bieganie). W innym przypadku dochodzi do zaburzeń wzorca chodu, częstych przeciążeń mięśni i zbyt wcześnie (w stosunku do wieku) rozwijających się chorób układu ruchu.
Szpotawość kolana to wada postawy związana z nieprawidłowym ustawieniem kolan i podudzi. Po złączeniu nóg pomiędzy stawami kolanowymi jest widoczna przerwa, natomiast podudzia wyginają się w łuk na zewnątrz w stosunku do linii pośrodkowej ciała. W wadę zaangażowane są nie tylko kolana i podudzia, ale również uda, które skręcają się do wewnątrz.
Szpotawość kolana różnicuje się po ocenie kąta między szyjką a trzonem kości udowej, który powinien wynosić nie więcej niż 127 stopni. Wyższa wartość oznacza wadę lub zwiększa ryzyko jej rozwoju.
Szpotawe kolana wiążą się z zaburzeniem funkcjonowania całych kończyn dolnych, co powoduje nierówne obciążanie m.in. powierzchni stawowych kolana, a także mięśni i więzadeł. Skutkiem tej dysproporcji mogą być choroby kostne w obrębie stawów kolanowych oraz urazy i kontuzje więzadeł kolana. Najczęściej jest to wada obustronna.
Fizjologiczna szpotawość kolan
Fizjologiczna szpotawość kolan występuje w okresie od narodzin do ok. 2. roku życia. Oznacza to, że ustawienie stawów kolanowych na zewnątrz w tym okresie jest czymś normalnym i nie powinno budzić niepokoju. Wiąże się bowiem z dopiero rozwijającym się układem ruchu, a na etapie tego rozwoju może dochodzić do nierównomiernego wzrostu chrząstek kolana.
Po osiągnięciu 2 lat nogi dziecka mogą zacząć się stopniowo prostować lub przechodzić w fizjologiczną koślawość. O szpotawych kolanach jako już wadzie postawy można mówić, gdy odchylenie podudzi względem osi pośrodkowej utrzymuje się od 7. roku życia wzwyż.
Przyczyny szpotawości kolan
Przyczyny kolan szpotawych są następujące:
Krzywica wczesnodziecięca, czyli choroba kości związana z niedoborem witaminy D3. Powoduje m.in. zniekształcenia kości oraz ich nieprawidłowy wzrost, w związku z czym może być powodem rozwoju wad postawy kończyn dolnych.
Zbyt szybka pionizacja dziecka, a więc wyprzedzanie jego naturalnego tempa rozwoju. Takie czynności jak wstawanie czy chodzenie powinno zostać zapoczątkowane przez dziecko, a nie być wymuszane przez rodzica. Należy pamiętać, że układ mięśniowo-więzadłowy może być na danym etapie zbyt słaby, aby podołać tak dużym obciążeniom związanym z przedwczesną pionizacją.
Choroba Blounta dotycząca zaburzenia rozwoju kości podudzia. Może wystąpić u dzieci poniżej 4. roku życia, powoduje deformację kości i ustawienie podudzi na zewnątrz. Prawidłowy rozwój i wzrost tkanki kostnej jest zaburzony.
Nagminne i długotrwałe przebywanie w pozycji siadu tureckiego (ze skrzyżowanymi nogami).
Z jakimi objawami mogą wiązać się kolana szpotawe?
Kolana szpotawe generują dolegliwości bólowe w obrębie stawu kolanowego i podudzi oraz mogą być przyczyną bólu w stawie biodrowym i stopie. Nieprawidłowe ustawienie stawów kolanowych prowadzi do zrównoważenia tej dysproporcji przez inne obszary ciała, które dążąc do zachowania względnie poprawnego funkcjonowania kończyny dolnej, ulegają przeciążeniu.
W kontekście stawów biodrowych bardzo często dochodzi do wspomnianego już na początku artykułu skręcenia ud do wewnątrz, co powoduje jednoczesne rozciągnięcie i napięcie pasma biodrowo-piszczelowego.
W szpotawości stawów kolanowych ich najsilniej obciążonym miejscem jest przyśrodkowa część kolana, której mięśnie i więzadła ulegają skróceniu. Do skróconych tkanek należy m.in. więzadło poboczne piszczelowe, mięsień krawiecki i smukły. Do rozciągniętych – mięsień dwugłowy uda. Ta nierównowaga mięśniowa prowadzi do wspomnianych już przeciążeń, najczęściej na skutek dłuższej aktywności, np. dłuższego spaceru.
Zaburzenie osi kończyn dolnych nie pozostaje bez echa dla przyszłego funkcjonowania aparatu ruchu, ponieważ może:
zwiększać ryzyko urazów mięśni i więzadeł,
prowadzić do wcześniejszego rozwoju choroby zwyrodnieniowej,
szybciej przeciążać stopę, co powoduje bolesność stawu skokowego i śródstopia oraz
przeciążać łąkotkę przyśrodkową kolana.
Szpotawość kolan – leczenie korekcyjne i ćwiczenia
Leczenie korekcyjne w szpotawości kolan dotyczy przede wszystkim dzieci. Rozwijający się układ ruchu jest podatny na ćwiczenia, które prowadzą do wyrównania wady. Na czym polegają ćwiczenia rehabilitacyjne w kolanach szpotawych? Są to ćwiczenia uwzględniające m.in. zbliżanie kolan do siebie, a więc:
przysiady z kierowaniem stawów kolanowych do środka,
ściskanie poduszki/zwiniętego ręcznika/piłki umieszczonych między zgiętymi kolanami w leżeniu na plecach,
unoszenie prostych nóg i łączenie ich w leżeniu na plecach,
unoszenie prostych nóg z przedmiotem pomiędzy kolanami w siadzie na krześle.
Korekcja szpotawości u osób dorosłych
Leczenie korekcyjne udorosłych polega przede wszystkim na nauce prawidłowego obciążania stopy. W szpotawości ciężar ciała podczas chodu przenoszony jest najczęściej na zewnętrzną krawędź, co prowadzi do przeciążeń.
Oprócz tego, u dorosłych wykonywane są:
masaże rozluźniające,
ćwiczenia rozciągające spięte mięśnie, a także
ćwiczenia wzmacniające mięśnie osłabione.
Leczenie operacyjne kolana szpotawego – osteotomia metodą zamykającą i otwierającą
Leczenie operacyjne w szpotawości kolan wykonuje się tylko i wyłącznie u dorosłych, u których zakończył się wzrost i rozwój kości, a wada się utrwaliła. Ponadto kwalifikacją do operacji jest silne odchylenie podudzi na zewnątrz (powyżej 10 stopni), które potwierdza zdjęcie RTG. Kąt wady oblicza lekarz ortopeda na podstawie wyniku badania obrazowego i na tej podstawie podejmuje decyzję o operacji.
Zabieg na szpotawość kolana to osteotomia, która polega na korekcji ustawienia podudzi. Można wykonać ją na jeden z 2 sposobów, które różnią się miejscem nacięcia i możliwościami korygującymi:
Metoda zamykająca – polega na wykonaniu nacięcia po bocznej stronie kolana ok. 2 cm nad guzowatością piszczeli. Następnie kość piszczelowa zostaje częściowo nacięta, a lekarz pobiera jej fragment. Kość zostaje zespolona płytką i jest gotowa do późniejszego zrostu. Jest to metoda stosowana znacznie rzadziej ze względu na mniejsze możliwości korekcji ustawienia kości podczas operacji oraz na większe ryzyko uszkodzenia nerwu strzałkowego.
Metoda otwierająca – lekarz wykonuje nacięcie po przyśrodkowej stronie piszczeli poniżej szpary stawowej między kością piszczelową a udową. Kość piszczelowa zostaje przecięta, a następnie skorygowana pod względem ustawienia. Końcowym etapem operacji jest jej zespolenie za pomocą płytki tytanowej. Podczas operacji wykonywane jest RTG śródoperacyjne w celu kontroli pozycji płytki tytanowej. Przewagą metody otwierającej nad zamykającą jest łatwa regulacja stopnia korekcji kości.
Po operacji pozostaje blizna o szerokości ok. 3-4 cm. Pacjent w początkowym okresie uczy się chodzenia o kulach, a następnie stopniowego obciążania kończyny.
Czego unikać przy kolanie szpotawym?
W przypadku kolana szpotawego należy unikać czynności, które wymuszają doboczne ustawienie kolan. Zaliczymy do nich np. siad skrzyżny, przy czym chciałbym nadmienić, że krótkotrwałe i sporadyczne przebywanie w takiej pozycji nie musi pogłębiać wady. Nie musi, jednak nawet jednorazowy siad ze skrzyżowanymi nogami ,,przypomina” układowi ruchu o ustawieniu kolan na zewnątrz. Nie jest to korzystne szczególnie podczas leczenia korekcyjnego. W przypadku dzieci młodszych i starszych, u których układ ruchu nadal się rozwija, zalecam stałą obserwację w środowisku domowym przez rodzinę, jak i w środowisku przedszkolnym przez nauczycieli.
Szpotawość kolan a jazda na rowerze
Inną czynnością, na którą warto zwrócić uwagę w kolanach szpotawych jest jazda na rowerze. W jej przypadku, wiele osób jest zgodnych co do tego, aby zrezygnować z tej aktywności. Dlaczego? Ponieważ podczas pedałowania kolana mogą ustawiać się na zewnątrz. To prawda, choć równie prawdziwa jest możliwość kierowania kolan do środka. Jak więc to rozwiązać? Istotą jest wypracowanie prawidłowej techniki jazdy na rowerze w zależności od wady, która występuje.
Bibliografia:
Kasperczyk T., Wady postawy ciała – diagnostyka i leczenie, Wydawnictwo Kasper 2001.
Maciałczyk-Paprocka K. (i in.), Postawa ciała dzieci w wieku przedszkolnym, Probl Hig Epidemiol 2011, 92(2): 286-290.
Mikołajczyk E., Jankowicz-Szymańska A., Wpływ otłuszczenia na wysklepienie stóp i ukształtowanie kończyn dolnych u 7-latków, Fizjoterapia 2010, 18(2): 1-16.
Szulc A. (red.), Wiktora Degi Ortopedia i rehabilitacja, t. 1 i t.2, Wydawnictwo Lekarskie PZWL, Warszawa 2003.
Wawrzyniak A. (i in.), Wady postawy u dzieci i młodzieży jako jeden z głównych problemów w rozwoju psychosomatycznym, Pediatr Med Rodz 2017, 13 (1), p. 72–78.
