Prawidłowe ustawienie stopy nie jest bez znaczenia dla funkcjonowania całego ciała. Wady takie jak płaskostopie poprzeczne i płaskostopie podłużne są przedmiotem leczenia gabinetach wielu ortopedów i fizjoterapeutów, ponieważ zaburzają biomechanikę nie tylko części podporowych naszego ciała, ale także tych, które znajdują się wyżej. Jakie są przyczyny i konsekwencje płaskostopia, jak rozpoznać tę wadę, a przede wszystkim – jak przebiega jej leczenie ortopedyczne i rehabilitacja?
Spis treści
To nie płaskostopie! O prawidłowej budowie funkcjonalnej stopy
Prawidłowo zbudowana stopa jest wygięta w łuk na poziomie wewnętrznej strony śródstopia. Ale to nie wszystko. Żeby mówić o w pełni zdrowej stopie w kontekście funkcjonalnym, trzeba również zwrócić uwagę na to, jak wygląda jej ustawienie podczas obciążania – najlepiej podczas chodu. Łukowaty kształt powinien utrzymywać się podczas styku stopy wykrocznej z podłożem. Bardzo dobrze obrazuje to jej odcisk na mokrym piasku – w prawidłowo zbudowanej stopie odcisk ma ,,wgłębienie”.
Ponadto powinien uwzględniać punkty podbicia: paluch, I i V kość śródstopia oraz piętę. 70% obciążenia przenoszone jest przez I promień stopy kończący się paluchem. Między innymi z tego względu tak często tworzy się paluch koślawy.
Wysklepienie stopy tworzą łuki podłużne (boczny i przyśrodkowy) i łuk poprzeczny. Ich obecność zapewniają z kolei ścięgna, więzadła, kości i rozcięgno podeszwowe. Omówmy to bardziej szczegółowo:
Łuk podłużny przyśrodkowy wyznacza guz piętowy, kość łódkowata i głowa I kości śródstopia. Łuk podłużny boczny tworzy z kolei głowa V kości śródstopia i guz piętowy. Całościowo na sklepienie podłużne wpływa siła mięśni takich jak: piszczelowy tylny i przedni, strzałkowy długi i mięsień podeszwowy.
Łuk poprzeczny przodostopia jest utworzony głównie przez głowę I i V kości śródstopia, zaś łuk poprzeczny śródstopia przez kość sześcienną i 3 klinowate. Łuki poprzeczne wzmacniają mięśnie: strzałkowy długi, piszczelowy tylny, przywodziciel i odwodziciel palucha. W jego utrzymaniu duże znaczenie mają również więzadła i torebki stawowe. Z tego powodu wysklepienie łuku poprzecznego może zmieniać się w trakcie naszego życia.
Płaskostopie poprzeczne nie jest chorobą, tylko pewną zmianą anatomiczną, która sama w sobie może nie dawać żadnych dolegliwości bólowych. Ponadto nie istnieją ścisłe kryteria diagnostyczne mówiące kiedy stwierdzać płaskostopie poprzeczne.
Na czym polega płaskostopie podłużne i poprzeczne?
Płaskostopie podłużne to obniżenie wewnętrznego brzegu (a dokładnie łuku) stopy. W praktyce cała powierzchnia stopy dotyka podłoża, przy czym trzeba zauważyć, że stopa jest pozbawiona łuku przyśrodkowego niezależnie od tego, czy zostaje obciążona przez ciężar ciała, czy nie.
Płaskostopie u dzieci
Płaskostopie podłużne często występuje u małych dzieci w wieku od 3 do 4 lat, co wiąże się z jeszcze trwającym procesem rozwoju siły więzadeł, ścięgien i mięśni. Nie jest to powodem do obaw, jeśli do ok. 7. roku życia wykształci się podłużne sklepienie stopy. W innym wypadku rodzic powinien pomyśleć o konsultacji z ortopedą i/lub z fizjoterapeutą.
Przyczyny płaskostopia – dlaczego zwłaszcza kobiety są narażone?
Przyczyny płaskostopia podłużnego u dorosłych to przede wszystkim:
osłabienie lub urazy mięśni i więzadeł stopy – w tym wypadku często dotyczy do m. piszczelowego tylnego,
noszenie niewłaściwego, źle dobranego obuwia (np. zbyt wąski but może sprzyjać rozwojowi palucha koślawego, a ta wada – płaskostopiu),
nadwaga,
choroby reumatyczne, neurologiczne.
Płaskostopie poprzeczne może być skutkiem:
znacznej długości II i III kości śródstopia, wówczas określamy to jako tzw. stopa Mortona,
wiotkości stawowej uogólnionej – w praktyce ortopedycznej zdecydowanie częściej występuje u kobiet (z tego powodu to właśnie głównie panie borykają się z problemami stóp; wśród fizjoterapeutów powszechnie używa się pojęcia hipermobilności,
niewydolności I promienia stopy,
zwyrodnienia stawu śródstopno-palcowego I prowadzące do palucha sztywnego.
Przy dwóch ostatnich przyczynach dochodzi do:
uniesienia I kości śródstopia, co jeszcze bardziej nasila deformację o charakterze płaskostopia poprzecznego,
skrócenia m. brzuchatego łydki i/lub ścięgna Achillesa – z jednej strony błahe odchylenie, trudne do diagnostyki, jednak stanowiące powszechną przyczynę dolegliwości bólowych przodostopia.
Szczególnie predysponowane do płaskostopia poprzecznego są kobiety w wieku pomenopauzalnym, po ciąży, z otyłością, chodzące w butach na wysokim obcasie, z chorobami zapalnymi np. RZS (reumatoidalne zapalenie stawów).
Długo trwające przeciążenia występujące w płaskostopiu poprzecznym mogą prowadzić do metatarsalgii takich jak np. neuralgia Mortona, w którym dochodzi do ucisku nerwu palcowego wspólnego powodującego charakterystyczne piekące bóle z promieniowaniem do palców.
Z jakimi innymi wadami może występować płaskostopie?
Płaskostopie podłużne często występuje z koślawością stopy. Wówczas mamy do czynienia nie tylko ze spłaszczeniem jej wewnętrznej krawędzi, ale również skierowaniem pięty na zewnątrz, a kostki przyśrodkowej do środka.
Uwaga! Płaskostopie nie jest równoznaczne z koślawością. W płaskostopiu podłużnym stopa jest płaska nawet bez obciążania. Z kolei samo ,,wypychanie” kostki do wewnątrz, połączone ze spłaszczaniem przyśrodkowej krawędzi stopy podczas chodzenia, nie zawsze oznacza płaskostopie.
Paluch koślawy, a potocznie ,,halluks” to koślawe ustawienie I palca stopy, czyli wypchnięcie go do środka na poziomie stawu śródstopno-paliczkowego. Może być zarówno przyczyną, jak i następstwem płaskostopia poprzecznego. Dzieje się tak ze względu na podobne determinanty powstawania obydwu wad, do których należą m.in. noszenie niewłaściwego obuwia oraz niewydolny i osłabiony aparat mięśniowo-więzadłowy stopy.
Bardzo często płaskostopie poprzeczne pogłębia halluks. Rozwinięcie obydwu wad jest uciążliwe, ponieważ kumuluje dolegliwości obydwu patologii stóp.
Płaskostopie poprzeczne i podłużne – objawy i konsekwencje
Wykształcenie łuków stopy oraz podtrzymywanie ich przez silny aparat więzadłowo-mięśniowy i rozcięgno podeszwowe jest wyznacznikiem zdrowej stopy. Niestety pogłębiające się płaskostopie prowadzi do wielu konsekwencji, które są odczuwalne przez pacjenta.
Płaskostopie podłużne powoduje takie dolegliwości jak:
zaburzenie równowagi mięśniowej w obrębie stóp, co ma wpływ na części ciała położone wyżej: kolana, biodra, a nawet kręgosłup,
bóle stóp (szczególnie w obrębie śródstopia) i łydek,
szybką męczliwość nóg podczas chodzenia lub biegania,
utratę amortyzacji stopy.
Konsekwencjami płaskostopia poprzecznego są zwykle:
tworzenie się odcisków i modzeli na podeszwie stóp oraz zwiększone rogowacenie skóry,
bolesność kłębów palców (,,poduszek”) po dłuższej aktywności,
ból w okolicy podstawy II i III kości śródstopia,
poszerzenie przodostopia.
Jak rozpoznać płaskostopie? Diagnostyka stopy płaskiej
Płaskostopie nie zawsze generuje objawy. Jeśli jednak mówimy o już rozwiniętej i przewlekłej wadzie stóp, dolegliwości są nieuniknione. W przypadku dzieci kluczowa jest obserwacja rozwoju części podporowych szczególnie w okolicach 7. roku życia, ponieważ wtedy fizjologiczne płaskostopie powinno zanikać.
Komputerowe badanie stóp – podoskopia
Płaskostopie bardzo łatwo jest stwierdzić za pomocą komputerowego badania stóp – podoskopii. Odbywa się ono na podoskopie – platformie statycznej wyposażonej w czujniki. Z jej pomocą można ocenić kształt podeszwy stóp, siłę ich nacisku na podłoże oraz wszystkie ewentualne asymetrie. Podczas badania wykorzystuje się również platformę dynamiczną – wówczas pacjent porusza się, a ocenie poddawana jest biomechanika chodu.
Diagnostyka ortopedyczna w płaskostopiu
Podczas diagnostyki ortopedycznej pytam pacjenta o objawy, które mogłyby sugerować płaskostopie. Najczęstszą odpowiedzią jest ból stopy w części przedniej oraz łydek, których pacjenci jednak nie identyfikują z samą wadą postawy, a np. długotrwałą pracą stojącą. Podczas konsultacji często stwierdzam płaskostopie połączone z koślawością, co widać podczas chodu pacjenta, a także w kształcie obuwia, które od środkowej strony jest wydrążone.
Podczas badania zwracam uwagę na ustawienie stopy podczas stania, wspięcia na palce i podczas chodu. Mojej ocenie podlega również ustawienie kolan i bioder oraz stan napięcia mięśni wewnętrznych podudzia i ud. Przy płaskostopiu połączonym z koślawością zwiększony tonus często występuje właśnie po stronie przyśrodkowej.
Stopa płaska – leczenie ortopedyczne – jak używać wkładek?
Leczenie ortopedyczne płaskostopia opiera się głównie na używaniu wkładek ortopedycznych. Najskuteczniejsze wkładki są wykonywane na indywidualne zamówienie po uprzednim badaniu na podoskopie. Chciałbym jednak zwrócić uwagę, że te wyroby ortopedyczne nie powinny zastąpić rehabilitacji, ponieważ same w sobie nie przywracają balansu mięśniowego poszczególnych mięśni.
Jakie zatem funkcje spełniają wkładki ortopedyczne? Przede wszystkim podtrzymują łuk stopy, a także unoszą jej wewnętrzną stronę podczas chodu i innych aktywności. Ponadto zapewniają stopie właściwe ustawienie zawsze, gdy pacjent używa obuwia. Zapobiega to tworzeniu się przykurczów mięśniowych i związanych z tym dolegliwości bólowych, a także podtrzymuje efekty rehabilitacji.
Jeśli przyczyną płaskostopia jest halluks w zaawansowanym stadium – leczenie polega bardzo często na usunięciu chirurgicznym tej deformacji.
Na czym polega i ile trwa rehabilitacja płaskostopia? Przykładowe ćwiczenia
Wcześnie wdrożona rehabilitacja ma szansę całkowicie uchronić pacjenta od płaskostopia. Mówiąc ,,wcześnie” mam na myśli okres już wczesnoszkolny. Płaskostopie nie zawsze jest jednak wtedy zaobserwowane, ale to nie znaczy, że nawet w wieku dorosłym nie warto podjąć się fizjoterapii.
Rehabilitacja płaskostopia opiera się głównie na likwidacji jego przyczyn, co udaje się uzyskać dzięki ćwiczeniom i terapii manualnej. W zależności od determinantów stopy płaskiej, obydwie formy mają za zadanie:
wzmocnić mięśnie i więzadła kształtujące sklepienie stopy,
rozluźnić i rozciągnąć napięte ścięgna (np. ścięgno Achillesa) i mięśnie,
podnieść łuki przyśrodkowy i poprzeczny stopy,
Przykładowe ćwiczenia dla pacjenta z płaskostopiem do wykonania poza ośrodkiem rehabilitacyjnym, wskazane powtórzenie minimum 10 razy:
